نكات اساسي در مورد تغذيه تكميلي
نكات اساسي در مورد تغذيه تكميلي 
مهم‌ترين نكته آن است كه در سن 6 تا 12 ماهگي، هنوز هم غذاي اصلي كودك شيرمادر است و غذاي كمكي بهتر است بعد از تغذيه با شير مادر و نه با فاصله زياد، داده شود. در صورتي كه شيرخوار بعد از غذاي كمكي باز هم تمايل داشت شيرمادر بخورد اشكالي ندارد.
اگر غذا در فواصل تغذيه با شير مادر داده شود ممكن است موجب كاهش ترشح شيرمادر و يا حتي جايگزين آن گردد.
غذاي كمكي هنگام شروع و در دفعات اول، بايد كمي غليظ‌تر از شيرمارد باشد. پس از چند روز، غلظت آن بيشتر و مانند ماست معمولي يعني بسيار نرم و به تدريج ظرف چند روز ديگر با توجه به توان بلع شيرخوار بر غلظت آن افزوده مي‌شود به طوري كه هنگام كج كردن قاشق به راحتي از آن نريزد.
ادر است.
روزهاي اول، ميتوان مقدار كمي از غذا را روي نوك قاشق گذاشت و به شيرخوار ارائه نمود همچنين مادر مي‌تواند دست خود را بشويد و با انگشت خود غذا را در دهان شيرخوار بگذارد. به هيچ وجه نبايد غذا را با بطري و يا سرپستانك به شيرخوار داد.
دفعات تغذيه تكميلي معمولاً دو تا چهار بار در روز است و نيازي نيست كه شيرخوار بعد از هر بار تغذيه با شيرمادر، غذاي كمكي دريافت كند.
مقدار غذاي كمكي در زمان شروع، حدود يك تا دو قاشق مرباخوري* است. در مورد زرده تخم‌مرغ استثنائاً در ابتدا به اندازه يك نخود است كه با كمي شير مادر يا فرني مخلوط و نرم مي‌شود.
افزايش مقدار غذا بر حسب ميل شيرخوار است ضمن اين كه نبايد با تحميل و اجبار خورانده شود از طرفي هم نبايد آن قدر زياد باشد كه منجر به مشكلات گوارشي مثل استفراغ و يا كاهش دريافت شيرمادر و طولاني‌تر شدن فواصل شيرخوردن شود.
مواد غذايي چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار و تعداد وعده‌ها بايد به تدريج به برنامه غذايي شيرخوار اضافه شوند.
بين اضافه كردن مواد غذايي جديد بهتر است 3 روز فاصله گذاشت تا اگر شيرخوار به ماده غذايي خاصي عدم تحمل و يا حساسيت نشان داد، نوع آن مشخص شود. به اين ترتيب دستگاه گوارش كودك فرصت عادت كردن به مواد غذايي جديد را نيز پيدا مي‌كند. در مورد سبزي‌هايي مانند سيب‌زميني، هويج، گشنيز، جعفري و كدو كه احتمال عدم تحمل و حساسيت آنها كمتر است ميتوان هر روز يك نوع جديد را اضافه نمود.
براي تهيه غذاي كمكي لازم است به تدريج از همه گروه‌‌هاي غذايي مانند غلات و مواد نشاسته اي، گوشت و جانشين هيا آن (تخم‌مرغ، حبوبات، مغزها) لبنيات، سبزي‌ها و ميوه‌ها به ويژه سبزي‌‌هاي سبز تيره و نارنجي و ميوه‌‌هاي زرد و نارنجي استفاده شود و بخشي نيز به روغن‌ها يا چربي اختصاص داده شود.
ضمن رعايت تنوع در تهيه غذاي كمكي، توصيه مي‌شود غذاي كودك به‌‌گونه‌اي باشد كه همه روزه يكي از مواد غذايي با منشاء حيواني مانند گوشت قرمز، گوشت مرغ يا ساير پرندگان، ماهي، جگر همچنين تخم‌مرغ و لبنيات مورد استفاده قرار گيرند.
گوشت را بهتر است به تكه‌‌هاي بسيار ريز يا قيمه ريزه تقسيم كرد يا از گوشتي كه در منزل چرخ شده است استفاده نمود تا پختن آن سريع‌تر و نرم كردن آن راحت‌تر و خوردنش براي كودك آسان‌تر باشد.
در صورت لزوم براي اينكه انرژي غذاهاي كمكي كودك مانند پوره، حريره. سوپ يا آش بيشتر شود ميتوان به غذا، يك قاشق غذاخوري روغن مايع (زيتون) كره حيواني يا خامه اضافه كرد.
استفاده از كره های نباتي (مارگارين) با ترانس پايين اشكالي ندارد.
براي اين كه خوردن غذاي كمكي براي كودك راحت‌تر باشد بهتر است غذا را با پشت قاشق، چنگال و يا گوشت كوب نرم نمود. استفاده از مخلوط كردن يا آسياب برقي توصيه نميشود زيرا مخلوط كن، غذا را بيش از حد نرم و يكنواخت مي‌كند و اگر اين امر ادامه يابد كودك مهارت جويدن را فرا نگرفته و در آينده از پذيرش غذاهاي معمولي خودداري مي‌نمايد.
به طور معمول هنگام تهيه غذاي كمكي نبايد از نمك استفاده شود (به علت احتمال ابتلا به فشارخون و عادت كودك به خوردن غذاهاي شور) ولي اگر كودك نسبت به خوردن غذايش مثلاً سوپ، بي علاقه بود و آن را نخورد بهتر است اول از ادويه‌‌هاي ملايم و سالم يا چاشين‌هايي مانند آب ليموترش تازه يا آب نارنج تازه به مقدار خيلي كم در آخرين لحظه پخت سوپ استفاده كرد و اگر اين كار موثر نبود اضافه كردن مقدار بسيار كمي از نمك اشكالي ندارد.
از چشاندن غذاي خانواده، چون نمك و ادويه دارد بايد خودداري نمود زيرا با خوردن اين غذاها، كوك غذاي خود را نخواهد خورد.
با شروع غذاي كمكي، ضمن افزايش دفعات شيردهي لازم است به شيرخوار آب جوشيده خنك شده نيز داد تا ادرار كودك پر رنگ و مدفوع او سفت و سخت نشود.
در طي شش ماه اول عمر، به منظور كاهش خطر بروز خس خس سينه و آلرژي غذايي، تجويز قطره ويتامين A+D بر مولتي ويتامين ارجح است.
از شش ماهگی به بعد هر روز علاوه بر دادن يك سي‌سي از قطره ويتامين A+D يا مولتي ويتامين بايد از قطره آهن به ميزان 15 قطره (كه معادل 15 ميلي گرم عنصر آهن است) يا یک و نیم ميلي ليتر از شربت آهن (سولفات فرو) استفاده نمود تا نياز شيرخوار به آهن نيز تامين شود.
در مورد شيرخواراني كه با وزن كم متولد شده‌اند (كمتر از 2500 گرم) شروع تجويز آهن از پايان دو ماهگي آنها است.
بعد از ريختن قطره آهن در عقب زبان يا دادن شربت آهن به شيرخوار، علاوه بر خوراندن كمي آب جوشيده خنك شده يا كمي آب ميوه (از زماني كه دادن آب ميوه مجاز باشد)، بايد دندان‌‌هاي او را با مسواك نرم مخصوص شيرخوار و بدون استفاده از خمير دندان، مسواك زد و يا دندان‌ها را با پارچه تميز يا گوش پاك كن كه كمي مرطوب شده باشد پاك نمود.
مقدار مصرف روزانه قطره‌هايي كه هم مولتي ويتامين و هم آهن دارند يك ميلي‌ليتر است. ولي چون مقدار آهن اين فرآورده‌ها كمتر از حد موردنياز است، توصيه نمي‌‌شوند.
از دادن قطره يا شربت های مولتي ويتامين و آهن غيراستاندارد (عمدتاً خارجي كه مقادير ويتامين و آهن آنها نامناسب و ناكافي و جذبشان هم كم است) جداً خودداري شود.
توصيه مي‌شود در همه كودكان تجويز قطره آهن و قطره ويتامين A+D يا مولتي ويتامين تا دو سالگي ادامه داشته باشد و هرگز نبايد به دليل احتمال سياه شدن دندان‌ها از مصرف قطره آهن صرف‌نظر نمود.
نكاتي چند در مورد مصرف مايعات آشامیدنی ها در شيرخواران 6 تا 12 ماهه
1ـ شيرمادر:
بعد از شش ماهگي، شيرمادر همچنان غذاي اصلي شيرخوار از نظر دريافت انرژي، مواد مغذي و مايعات است و بايد بر حسب ميل و تقاضاي شيرخوار و به دفعات زياد ادامه داشته باشد.
2ـ آب:
از پايان شش ماهگي حتي زماني كه كودك به مقدار كافي از شيرخوار تغذيه مي‌كند ممكن است به آب نياز داشته باشد بنابراين بايد هر روز به خصوص در فصل گرما و روزهاي گرم، چند نوبت آب جوشيده خنك شده به او ارائه شود.
توجه:
آب لوله‌كشي از زمان به جوش آمدن، اگر يك دقيقه جوشانده شود قابل استفاده است ولي
آب رودخانه‌ها و امثال آن را بايد 10 تا 15 دقيقه جوشاند تا تمام باكتري‌ها، لاروها، انگل‌ها و كيست‌‌هاي موجود در آن از بين بروند. حتي المقدور از دادن آب معدني به شيرخواران خودداري شود چون املاح موجود در آن براي شيرخوار مناسب نيست.
3ـ شير پاستوريزه:
كودكاني كه با شير مادر تغذيه مي‌شوند معمولاً تا پايان سال دوم زندگي (24 ماهگي) نيازي به استفاده از شير پاستوريزه ندارند (آن مقدار شير پاستوريزه كه در تهيه غذاي كمكي به كار مي‌رود اشكالي ندارد). حدود 23 ماهگي، براي آشنا شدن كودك به طعم شير پاستوريزه ميتوان آن را بار اول به مقدار كم در حد 30 سي‌سي با فنجان يا ليوان به كودك ارائه و به تدريج بر مقدار آن اضافه نمود. به اين ترتيب وقتي كودك كم‌كم از شير مادر گرفته مي‌شود مي‌تواند از شير پاستوريزه استفاده كند.
در كودكاني كه از شيرمادر محرومند و با شير مصنوعي تغذيه مي‌شوند مصرف شيرگاو (پاستوريزه يا استريليزه پرچرب سه و نیم درصد) از پايان 12 ماهگي به بعد بلامانع است و بهتر است جايگزين شير مصنوعي شود كه آن را بعد از يك دقيقه جوشاندن و به مقدار حداكثر 500 ميلي‌ليتر در شبانه روز با فنجان يا ليوان نشكن به كودك مي‌دهند و سعي مي‌كنند او را به تدريج از شيشه بگيرند.
معمولاً استفاده از شيرگاو قبل از پايان 12 ماهگي توصيه نميشود.
4ـ چاي، قهوه و كاكائو:
سبب كاهش جذب آهن غذاي كمكي (به جز آهن گوشت) مي‌شوند لذا بهتر است حتي المقدور استفاده نشوند.
5ـ نوشيدني‌‌هاي حاوي شكر زياد:
كودك را تشنه‌تر نموده و موجب چاقي او مي‌شود.
6ـ نوشيدني‌‌هاي گازدار:
(سودا و نوشابه های معمولي) براي كودكان ممنوع است زيرا علاوه بر مضراتي كه دارند (بي‌قراري و چاقي كودك) سبب دريافت مقدار كمتر غذا يا شير مادر مي‌شوند.
7ـ آب ميوه‌‌هاي طبيعي و خالص:
كه از ميوه های مجاز و به روش بهداشتي در منزل تهيه شده باشند، از اواسط ماه هشتم به بعد در حد 30 تا 60 سي سي در روز كه با ليوان نشكن (و نه بطري) به كودك داده شود، بلامانع است. گرچه مصرف خود ميوه نسبت به آب ميوه ارجحيت دارد.
استفاده شيرخوار از مقادير زياد آب ميوه ممكن است سبب اسهال و يا كاهش اشتهاي او به غذا و حتي شير مادر شود.
مصرف مكرر آب ميوه حتي اگر رقيق هم شده باشد، خصوصاً اگر به جاي فنجان توسط بطري و يا هنگام خواب به كودك داده شود، مي‌تواند به ميناي دندان كودك صدمه زده و نهايتاً پوسيدگي دندان ايجاد نمايد.
مصرف بيش از حد آب ميوه به دليل عدم دريافت مواد مغذي و پروتئين، سبب سوء تغذيه و كم خوني و حتي كوتاهي قد و در برخي موارد سبب چاقي مي‌شود.
آب ميوه‌‌هاي تجارتي اكثراً حاوي سوربيتول و يا فروكتوز فراوان و مواد افزودني هستند كه مي‌توانند سبب بي قراري و نفخ معده و مشكلات گوارشي شيرخواران شوند.
چند نكته مهم در مورد دفعات و مقدار غذا در كودكان 6 تا 12 ماهه
دفعات غذاي كمكي در پايان 6 ماهگي از يك بار در روز شروع و كم كم به دو بار و سپس در اواخر ماه هفتم و طي ماه هشتم به سه بار در روز مي‌رسد. در صورت نياز ميتوان يك يا دو ميان وعده هم اضافه نمود. با افزايش سن كودك، دفعات تغذيه و مقدار غذاي كمكي بيشتر مي‌شود به طوري كه در سنين 9 تا 12 ماهگي وعده‌‌هاي اصلي غذاهاي كمكي 3 تا 4 وعده در روز و اگر كودك ميل داشت با 1 تا 2 ميان وعده هم همراه است. به اين ترتيب شيرخوار به تدريج مهارت بيشتري در غذا خوردن پيدا مي‌كند و از مزه‌‌هاي جديد هم لذت مي‌برد.
مقدار غذاي كمكي كه كودك در 24 ساعت دريافت مي‌كند به سه عامل مهم بستگي دارد:
در مورد تراكم انرژي غذاي كمكي شيرخوار لازم است يادآوري نمود كه:
هر گرم غذا بايد 8/0 تا يك كيلوكالري انرژي داشته باشد. در شرايطي كه غذاي كمكي غلظت كافي را نداشته و حاوي مواد مغذي كمتري باشد مثلاً تراكم انرژي آن 6/0 كيلوكالري باشد، يا بايد مقدار غذاي كمكي را بيشتر كرد و يا دفعات آن را افزايش داد.
بنابراين با در نظر گرفتن مقدار دريافت غذا، تراكم انرژي مطلوب غذا و براساس منحني رشد شيرخوار، سه حالت ممكن است اتفاق بيفتد:
1ـ وزن شيرخوار بدون تناسب با قد او، بيش از حد انتظار است و به طرف اضافه وزن پيش مي‌رود در اين صورت ضمن مشورت با پزشك اقدامات زير انجام شود:
توجه: در اين كودكان به هيچ وجه نبايد دريافت شيرمادر كم يا قطع شود.
2ـ منحني رشد، مناسب است. در اين صورت:
3ـ منحني رشد كند است. در اين مورد اقدامات زير ضروري است.
نبايد فراموش كرد همان قدر كه كمبود وزن كودك باعث نگراني است، چاقي هم مي‌تواند نگران كننده و مشكل آفرين باشد (جهت اطلاعات بيشتر در مورد كنترل وزن، به قسمت چاقی مراجعه فرماييد).
شروع غذاي كمكي همراه با ادامه شير مادر
شروع غذاي كمكي از پايان 6 ماهگي همراه با ادامه شيرمادر سبب رشد مطلوب كودكان مي‌شود.
غذاي اصلي شيرخوار در سال اول زندگي شير م
